Áhrif siðbótarinnar á Íslandi

Tilraun til jafnvægisstillingar. Síðari grein

Abstract

Árið 2017 var þess minnst að 500 ár voru liðin frá upphafi lúthersku siðbótarinnar. Í tilefni af því urðu talsverðar umræður um hver áhrif siðbótarinnar hafi verið á kirkju, menningu og samfélag. Í þessari grein og annarri sem birtist í síðasta hefti Ritsins er glímt við þessa spurningu og þá miðað við íslenskar aðstæður.

Gengið er út frá að til að mögulegt sé að slá því föstu að breyting hafi orðið eða nýjung komið til sögunnar vegna lútherskra áhrifa sé nauðsynlegt að hægt sé að sýna fram á að siðbótin sé nauðsynleg forsenda breytingarinnar/nýjungarinnar sem fjallað er um hverju sinni, þ.e. að þróunin hefði ekki orðið án þess að siðbótin hafi átt sér stað. Í þessu sambandi er einkum bent á að ýmsar breytingar sem hingað til hafa verið raktar til siðbótarinnar geti allt eins hafa orðið vegna þróunar hins miðstýrða ríkisvalds á árnýöld. Þá er bent á að vegna fámennis, strjálbýlis og einfaldrar þjóðfélagsgerðar hafi ýmsar breytingar sem urðu á þéttbýlli svæðum ekki náð fram að ganga hér fyrr en löngu eftir siðbót. Í slíkum tilvikum er rætt um tafin eða síðbúin
lúthersk áhrif. Þá vill svo til hér á landi að ýmsar breytingar sem vel samræmdust hugarheimi siðbótarmanna náðu þó ekki fram að ganga hér fyrr en á 18. öld og þá vegna píetismans. Í slíkum tilvikum er rætt um afleidd lúthersk áhrif.

Hér er gert upp við tvær túlkunaralhæfingar sem mjög hafa gert vart við sig í hérlendri umræðu um áhrif lúthersku siðbótarinnar. Annað leggur þunga áherslu á víðtækt og róttækt rof á fjölmörgum sviðum á siðbótartímanum og of víðtæka hnignun í kjölfarið sem rekja megi beint til siðbótarinnar en ekki annarra atburða, t.d. þróunar miðstýrðs ríkisvalds. Hitt ætlar siðbótinni á hinn bóginn víðtæk, öflug og bein áhrif á nútímavæðingu bæði í kirkjunni og samfélaginu.

Í þessari grein er einkum grafist fyrir um áhrif siðbótarinnar á sviði menningar og samfélags. Má þar nefna lokun klaustra og margháttaðar afleiðingar þess á sviði velferðarmála sem mikið hafa verið rædd á síðari tímum.

Lokaniðurstaða greinarinnar er að helstu áhrif siðbótarinnar sé að finna á sviði trúarinnar sjálfrar og hafi hún gert lúthersku kirkjunni auðveldar fyrir en „gömlu“ kirkjudeildunum tveimur, rómversk-kaþólsku kirkjunni og þeirri orþódoxu, að mæta nútímavæðingunni.